Czas świąteczny

E. Gorazdowski, A. Kowalski, „Na pasterkę”, ksylograf, papier, 1877, sygn., Muzeum Okręgowe w Rzeszowie

Dzieło „Na Pasterkę” przedstawia scenę przed kościołem. Na pierwszym planie (po prawej stronie), widoczna jest grupa ludzi, a naprzeciwko dostrzegalni są podróżni w saniach, a także inni wierni podążający do kościoła. Za konnym zaprzęgiem zauważalni są ludzie wchodzący w bramę świątyni (i do jej wnętrza), na tą religijną uroczystość. W kompozycji znajduje się w centrum uwagi (wyraźnie dominujący), okazały kościół, który otaczają ośnieżone konary drzew, (po jego bokach widoczne są nieduże drzewka). Dachy sakralnej budowli pokrywa śnieg, z którego „spływają” sople. Zimowy klimat mroźnej nocy został „zobrazowany” poprzez ciemne niebo, tworzące kontrast z „bielami” śniegu (dostrzegalnego również na pierwszym planie) oraz jasne, rozświetlone okna kościoła.

Ten utrzymany w realistycznej konwencji ksylograf, mający nieomal „fotograficzny” charakter, jest niezwykle biegły warsztatowo i pomimo braku kolorów, „barwnie” opowiada o tym zdarzeniu. Należy podkreślić, że w Kościele katolickim Pasterka (mająca podniosły charakter Msza Święta), jest odprawiana najczęściej o północy, a w Polsce jest jednym z najważniejszych świątecznych wydarzeń.

Uroczystość ta miała szczególnie wielką wymowę (wraz z zawartym religijnym przesłaniem) w czasach rozbiorów. (Niewola narodowa była wyjątkowo trudnym dla naszego narodu doświadczeniem dziejowym.)

W. Szerner, J. Krajewski, „Szopka”, ksylograf, papier, 1877, sygn., Muzeum Okręgowe w Rzeszowie

Harmonijna kompozycja przedstawia piękną scenę we wnętrzu pokoju. Oto przed przyciągającą uwagę widza okazałą, bożonarodzeniową szopką (przy choince), została zgromadzona pięcioosobowa rodzina. Pełne naturalnego wdzięku dzieci porzuciły zabawki i wraz z rodzicami „zjawiły” się przy szopce. Ta nieomal liryczna opowieść znakomicie oddaje świąteczny klimat i nade wszystko unikalny nastrój wieczoru, tak wyjątkowy dla Świąt Bożego Narodzenia. Twórcy przedstawiali charakterystyczny dla polskiej tradycji obyczaj spędzania w rodzinnym gronie tych wyjątkowych świąt, który został oddany niezwykle trafnie. Scena ilustruje też nasycone intymną atmosferą szczęście domowego ogniska. (Idea ta jest stale aktualna, a w czasach zaborów była nad wyraz oczywista.) Ponadto artyści zwrócili uwagę na przedstawienie doniosłości tego wydarzenia, a także ilustrację sposobu bycia i życia rodziny (w tym mody tamtego czasu).
Bardzo szerokie zróżnicowanie walorowe szarości (natężenie od jasnych do ciemnych tonów), przy jednoczesnym zastosowaniu różnorakich linii, tworzy głębię i wręcz „trójwymiarowość” tej ryciny.

Dzieła były reprodukowane w 1877 roku w „Kłosach: czasopiśmie ilustrowanym tygodniowym poświęconym literaturze, nauce i sztuce” wydawanym w Warszawie, w którym działała polska elita m.in.: J. I. Kraszewski, A. Asnyk, E. Orzeszkowa, M. Konopnicka, a także współpracowali z pismem artyści (malarze, rysownicy i drzeworytnicy), m.in. F. Kostrzewski, J. Holewiński i A. Regulski, J. Krajewski, a także A. Kowalski.

Maria Stopyra – kustosz